Пра правільны парадак здзяйснення пасхальных гадзін
30 марта 2023
Аб правільным парадку здзяйснення пасхальных гадзін
На працягу, прынамсі, некалькіх апошніх дзесяцігоддзяў у нашых храмах і святых абіцелях назіраецца шырокая разнастайнасць у практыцы здзяйснення пасхальных гадзін. Гэтая разнастайнасць тычыцца ў першую чаргу пачатковага выгаласу і адпусту. Часцей за ўсё сустракаюцца два наступных варыянты:
1. Кожную пасхальную гадзіну (першую, трэцюю, шостую і дзявятую) свяшчэннік пачынае выгаласам «Благаславёны Бог наш...» і заканчвае адпустам «Уваскрэслы з мёртвых...».
2. Пачатковы выгалас «Благаславёны Бог наш» прамаўляецца ў пачатку трэцяй і дзявятай гадзін, а адпуст прамаўляецца ў канцы першай, шостай і дзявятай гадзін.
Абодва гэтых варыянты няправільныя, нягледзячы на тое, што яны сустракаюцца не толькі на прыходах, але і ў манастырах, дзе, здавалася б, павінна быць вельмі ўважлівае стаўленне да Устава, і ўказаная практыка ва ўсёй яе разнастайнасці (бываюць і іншыя варыянты, напрыклад, адпуст «Хрыстос, уваскрэслы з мёртвых» замест «Уваскрэслы з мёртвых, Хрыстос») сведчыць аб недастатковым веданні царкоўнага Устава нашымі свяшчэннаслужыцелямі і устаўшчыкамі.
Цяпер прааналізуем абодва прыведзеных вышэй варыянты здзяйснення велікодных гадзін, каб выявіць прычыны фарміравання той і іншай практыкі і паказаць на памылкі.
Першы варыянт
Такім чынам, у многіх храмах святары даюць выгалас «Благаславёны Бог наш...» у пачатку першай, трэцяй, шостай і дзявятай гадзін і кожная з гэтых гадзін заканчваюць адпустам. На пытанне, чаму яны так служаць, звычайна адказваюць, што парадак велікодных гадзін падрабязна выкладзены ў Цвятной Трыёдзі ў паследаванні богаслужэнняў першага дня Пасхі пад загалоўкам «О часех Святыя Пасхи і всея светлыя седмицы», дзе ўказаны і пачатковы выгалас, і адпуст, і дададзена, што такое паследаванне здзяйсняецца за кожную з гадзін, за павячэр'е і за паўночніцу. Многія спасылаюцца таксама на «Богаслужэбныя ўказанні», дзе з 1949 г. па 1958 г., а таксама з 1997 г. па 2016 г. указваўся парадак велікодных гадзін сапраўды ў такім жа выглядзе, як і ў Трыёдзі, г. зн. пачынаючы з выгаласу «Благаславёны Бог наш...» і канчаючы адпустам, і далей указвалася: «Такі чын належыць здзяйсняць на Светлай сядміцы замест 1-й, 3-й, 6-й і 9-й гадзіны, паўночніцы і павячэр'я»[1]. Яшчэ адна аўтарытэтная крыніца — «Настольная кніга свяшчэннаслужыцеля» — дае абсалютна такія ж указанні[2]. Тое ж самае мы знаходзім у вядомым дапаможніку дарэвалюцыйнага літургіста Васіля Розанава[3]. Калі б гэтыя ўказанні былі правільныя, то, вядома, мелі б рацыю тыя, хто здзяйсняе велікодныя гадзіны па першым з прыведзеных у пачатку артыкула варыянце. Аднак аўтары названых крыніц — «Богаслужэбных указанняў» і «Настольнай кнігі свяшчэннаслужыцеля» — не ўлічылі некаторых важных дэталяў, якія знаходзяцца ў богаслужэбных кнігах і ў Тыпіконе і, такім чынам, не змаглі зразумець логікі царкоўнага Устава, якая вынікае з гэтых важных дэталяў. Звернем на іх цяпер увагу. У Цвятной Трыёдзі маецца прамое і яснае ўказанне, якім чынам пасля адпусту ўтрані варта пачынаць першую гадзіну: «И час первый. Глаголем «Христос воскресе…» трижды. И прочее, якоже ниже указ есть о часех Светлыя седмицы». Такім чынам, тут гаворыцца пра тое, што пасля ўстаўнога адпусту ўтрані і спеву заключнага «И нам дарова живот вечный…» мы павінны пачынаць першую гадзіну трохразовым спевам велікоднага трапара без выгаласу свяшчэнніка, а далей прытрымлівацца таго парадку, які паказаны ніжэй, г.зн. пасля велікоднага трапара спяваць «Воскресение Христово видевше…» і г. д. падобнае ўказанне знаходзім таксама і ў Тыпіконе пасля адпусту велікоднай утрані: «И час первый глаголем: «Христос воскресе» трижды. «Воскресение Христово» трижды…» і г. д. Такім чынам, Цвятная Трыёдзь і Тыпікон цалкам ясна нам кажуць, што першую гадзіну на Светлай сядміцы мы пачынаем без выгаласу свяшчэнніка. З гэтага мы робім выснову: такім чынам, тое паследаванне велікоднай гадзіны, якое даецца ў Цвятной Трыёдзі пад загалоўкам «О часех Святыя Пасхи и всея Светлыя седмицы», мае агульны характар асобнага паследавання, але яно разам з тым мае свае прыватныя асаблівасці ў залежнасці ад свайго месца ў сутачным крузе. У прыватнасці, калі яно здзяйсняецца ў якасці першай гадзіны, то не патрабуе пачатковага выгаласу. Але тады цалкам лагічна ўзнікае пытанне: калі пачатковы выгалас не патрабуецца перад першай гадзінай, то ці патрэбны ён перад шостай гадзінай? Адказ напрошваецца сам сабой: вядома, не патрэбны, паколькі на працягу ўсяго богаслужэбнага года трэцяя і шостая гадзіны складаюць адзінае паследаванне, перад шостай гадзінай ніколі не бывае пачатковага выгаласу, таму калі на Вялікдзень перад першай гадзінай не патрабуецца пачатковага выгаласу, а перад шостай гадзінай ён быў бы патрэбен, то Тыпікон і богаслужэбныя кнігі нам гэта абавязкова ўказалі б. Адсутнасць указання сведчыць аб тым, што парадак у дадзеным выпадку агульны, як і на працягу ўсяго богаслужэбнага года: пачатковы выгалас перад шостай гадзінай не патрэбны. Такім чынам, прааналізаваны намі першы варыянт служэння велікодных гадзін не адпавядае царкоўнаму Уставу.
Другі варыянт
Ці маюць рацыю тыя святары, якія пачатковы выгалас «Благаславёны Бог наш...» прамаўляюць толькі перад трэцяй і дзявятай гадзінай, а адпуст прамаўляюць толькі пасля першай, шостай і дзявятай гадзін? Ці ёсць падставы для такой практыкі?
Скажам прама, што ні ў Тыпіконе, ні ў богаслужэбных кнігах мы не знойдзем падстаў для такой практыкі, аднак яна зафіксавана ў некторых вядомых дапаможніках па літургіцы як Сінадальнага часу, так і сучасных. Напрыклад, протаіерэй Канстанцін Нікольскі ў сваім «Дапаможніку да вывучэння Устава богаслужэння Праваслаўнай Царквы» піша: «На велікодных гадзінах адпуст кажа свяшчэннік і пасля 9-й гадзіны перад вячэрняю, і пасля 6-й гадзіны перад літургіяй»[4]. Пры гэтым ён спасылаецца на нейкую «кніжку» «Паследаванне на дзень святой Пасхі», не прыводзячы самой спасылкі і нават не ўказваючы ні выходных дадзеных гэтага выдання, ні старонкі. Шматгадовы выкладчык Маскоўскіх духоўных школ у 70-я 80-я гады мінулага стагоддзя схіархімандрыт Іаан Маслаў у сваіх дапаможніках па літургіцы таксама фіксуе гэтую практыку, але з некаторай агаворкай. У тэксце яго «Практычнага кіраўніцтва для свяшчэнна-царкоўнаслужыцеляў пры здзяйсненні богаслужэнняў у дванадзясятыя святы, дні Поснай і Цвятной Трыёдзі» сказана: «1-я гадзіна ва ўсю Светлую сядміцу пачынаецца адразу пасля ўтрані. Выгалас свяшчэнніка: «Благаславёны Бог наш...». Хор спявае трапар «Хрыстос уваскрэс...» тройчы...»[5]. У тэксце іншай яго кнігі чытаем: «1-я гадзіна пачынаецца адразу пасля ўтрані. Свяшчэннік прамаўляе выгалас «Благаславёны Бог наш...», хор спявае трапар «Хрыстос уваскрэс з мёртвых...» тройчы...»[6]. Аднак тут жа ў абедзвюх кнігах стаяць заўвагі, вынесеныя ў зноскі. У заўвазе «Практычнага кіраўніцтва» маецца спасылка на В. Розанава і А. Неапалітанскага, якая пацвярджае выгалас «Благаславёны Бог наш...», а далей заўважана: «Але Тыпікон не загадвае выгаласу перад першай гадзінай»[7]. У «Лекцыях па літургіцы» пасля спасылкі на В. Розанава і А. Неапалітанскага заўвага больш шматслоўная: «Але Тыпікон не прадпісвае выгаласу перад 1-й гадзінай, і на практыцы 1-я гадзіна спяваецца без выгаласу свяшчэнніка, г. зн. хор адразу пасля мнагалецця ў канцы ўтрані спявае трапар Вялікадня (тройчы) і далейшае паследаванне гадзіны»[8]. Такім чынам, схіархімандрыт Іаан (Маслаў) схіляецца да практыкі здзяйснення першай гадзіны без пачатковага выгаласу свяшчэнніка, аднак не вырашаецца сказаць прама, што ўказанні В. Розанава і А. Неапалітанскага ў дадзеным выпадку з'яўляюцца памылковымі, паколькі супярэчаць не толькі прыватным ўказанням Тыпікона і Цвятной Трыёдзі «Во Святую и Великую неделю Пасхи», але і агульнаму парадку праваслаўнага богаслужэння: бо выгаласу перад першай гадзінай не павінна быць ніколі, калі яна служыцца адразу пасля ўтрані, і толькі калі яна служыцца асобна ад утрані і пачынае сабою асобную службу царскіх гадзін, то, вядома, пачынаецца з выгаласу. Таму нават калі б у Тыпіконе і ў Цвятной Трыёдзі не было ніякіх указанняў адносна пачатку першай гадзіны, выгаласу «Благаславёны Бог наш...» не варта было б прамаўляць, кіруючыся агульным парадкам богаслужэння, а тым больш нельга ігнараваць канкрэтных указанняў Устава.
Такім чынам, перад першай гадзінай выгалас не патрэбны. Перад трэцяй гадзінай, вядома, ён неабходны, як і перад дзявятай гадзінай. Перад шостай гадзінай выгалас, вядома, таксама не павінен быць, хоць пра гэта ў Тыпіконе і ў Цвятной Трыёдзі няма ніякіх указанняў, але логіка царкоўнага Устава заўсёды такая: калі спецыяльных указанняў няма, то варта кіравацца агульным правілам, а агульнае правіла ніколі не прадугледжвае пачатковага выгаласу перад шостай гадзінай. Такім чынам, маюць рацыю тыя святары, якія не прамаўляюць пачатковага выгаласу ні перад першай, ні перад шостай гадзінай, а толькі перад трэцяй і дзявятай.
Цяпер пяройдзем да пытання аб адпустах на велікодных гадзінах. Як ужо было сказана вышэй, прыхільнікі першага варыянту здзяйснення велікодных гадзін прамаўляюць адпуст пасля кожнай гадзіны, прыхільнікі другога варыянту прамаўляюць адпуст толькі пасля першай, шостай і дзявятай гадзін. Апошнюю практыку лічыў правільнай схіархімандрыт Іаан (Маслаў)[9]. Гэтага ж меркавання прытрымліваецца і сучасны літургіст Аляксей Кашкін, чыя кніга «Устаў праваслаўнага богаслужэння» вытрымала ўжо не менш за пяць выданняў. Указаны аўтар спрабуе нават знайсці абгрунтаванне гэтай практыцы. Ён лічыць, што на карысць прамаўлення адпусту пасля 6-й гадзіны «кажа тая акалічнасць, што пасля ўсядзённай 6-й гадзіны таксама дарэчны адпуст (хоць на практыцы яго не бывае), бо Літургія, якая здзяйсняецца пасля 6-й гадзіны, займае выключнае месца сярод службаў сутачнага круга»[10]. Літургія, вядома, займае асаблівае месца сярод службаў сутачнага круга, і тым не менш на працягу ўсяго богаслужэбнага года, калі перад літургіяй здзяйсняюцца трэцяя і шостая гадзіны, адпуст ніколі не здзяйсняецца ні пасля трэцяй, ні пасля шостай гадзіны, такім чынам, яго не павінна быць і на Светлай сядміцы, калі на гэта няма ва Уставе спецыяльнага ўказання. Яшчэ адзін аргумент на карысць адпусту на шостай гадзіне Аляксей Кашкін знаходзіць у 49 раздзеле Тыпікона, дзе пры выкладанні велікапоснага богаслужэння пазначаны два варыянты службы: можна здзяйсняць трэцюю і шостую гадзіны і, здзейсніўшы адпуст, зрабіць перапынак, а пазней здзейсніць дзявятую гадзіну, выяўленчыя і вячэрню, а можна перапынку не рабіць і здзейсніць разам трэцюю, шостую, дзявятую гадзіны, выяўленчыя і вячэрню. Заўважым, што адпуст пасля шостай гадзіны прадпісваецца толькі ў тым выпадку, калі будзе перапынак у богаслужэнні («росход», як сказана ў Тыпіконе). А калі перапынку няма, то і адпуст пасля 6-й гадзіны не патрэбны «А идеже росхода не бывает, по молитве «Боже и Господи сил» и абие глаголем «Приидите, поклонимся» трижды и девятый час». Узнікае пытанне: а на Вялікдзень і на Светлай сядміцы ў нас пасля шостай гадзіны павінен быць «росход»? Не, ні ў тэорыі (г.зн. у богаслужэбных кнігах і ў Тыпіконе), ні на практыцы на Светлай сядміцы пасля шостай гадзіны «росхода» не бывае, такім чынам, і адпуст зусім не патрэбны. Але гэты аргумент Аляксея Кашкіна вельмі цікавы: ён выяўляе адну з прычын няправільнай практыкі вымаўлення адпусту пасля шостай гадзіны на Светлай сядміцы. Яна заключаецца ў тым, што свяшчэннаслужыцелі за сем тыдняў Вялікага посту прывыклі здзяйсняць адпуст пасля гадзін і выяўленчых перад Ранейасвячонай літургіяй і гэтую звычку пераносяць на велікоднае богаслужэнне. Псіхалагічна гэта можна зразумець, але апраўдаць немагчыма. Бо велікапоснае і велікоднае набажэнствы і па змесце сваім, і па ладзе ўяўляюць паміж сабой не падабенства, а, наадварот, кантраст. Адпуст на велікапосных службах пасля выяўленчых сведчыць аб тым, што раней тут быў перапынак, і Ранейасвячоная літургія пачыналася папаўдні (менавіта таму яна злучаецца з вячэрняй), каб еўхарыстычны пост у гэтыя строгія дні быў больш працяглым, чым у звычайны час. На Вялікдзень жа, наадварот, Тыпікон прадпісвае: «Последование литургии бывает порану», каб еўхарыстычны пост быў карацейшым. І таму трэця і шостая пасхальныя гадзіны перад літургіяй павінны здзяйсняцца без адпусту. Не патрэбны адпуст і пасля дзявятай пасхальнай гадзіны перад вячэрняй, паколькі пасля дзявятай гадзіны патрэбны адпуст толькі тады, калі яна здзяйсняецца не ў самім храме, а ў прытворы (такая практыка захоўваецца ў афонскіх манастырах). У сучаснай практыцы дзявятая гадзіна перад вячэрняй здзяйсняецца ў храме і таму адпусту не патрабуе. Гэта агульнае правіла распаўсюджваецца і на пасхальную сядміцу, паколькі іншых указанняў Тыпікон не дае.
У дадатак да нашых довадаў звернем увагу на некаторыя важныя дэталі ў Тыпіконе і ў богаслужэбных кнігах. У Тыпіконе пасля выкладу чыну велікоднай гадзіны чытаем: «И отпуст перваго часа». У Цвятной Трыёдзі, дзе пад загалоўкам «О часех святыя Пасхи и всея Светлыя седмицы» выкладаецца іх паследаванне, знаходзім тую ж фразу: «И отпуст перваго часа». І нідзе ні ў Тыпіконе, ні ў Цвятной Трыёдзі няма згадкі пра адпуст трэцяй, шостай і дзявятай велікодных гадзін. Ужо гэта павінна навесці на думку, што гэтых адпустаў не павінна быць. Яшчэ адно вельмі важнае ўказанне знаходзім у Ірмалогіі, кнізе, якая прызначана для царкоўных пеўчых, але якая так рэдка цяпер выкарыстоўваецца на клірасе. Там пасля велікоднай утрані даецца паследаванне першай гадзіны (прычым, таксама, як у Тыпіконе і ў Цвятной Трыёдзі, указана пачынаць яе без пачатковага выгаласу свяшчэнніка), сказана, што пасля першай гадзіны павінен быць адпуст, а далей напісана наступнае: «Сице же поется и третий час, и шестый, и девятый, кроме отпуста, зане бывает вкупе». Такім чынам, гэтая кароткая фраза ясна кажа пра тое, што пасля трэцяй, шостай і дзявятай велікодных гадзін адпусту быць не павінна, указана і прычына адсутнасці адпустаў: «зане бывает вкупе», г.зн. трэцяя і шостая гадзіны складаюць адно богаслужэнне з Літургіяй, а дзявятая гадзіна разам з вячэрняй складаюць адно богаслужэнне. Калі ж велікодная гадзіна спяваецца замест павячэр'я або замест паўночніцы, то адпуст патрэбны, паколькі пасля павячэр'я і паўночніцы адпуст бывае заўсёды. Згадка пра адпуст у дадзеным выпадку маецца і ў Ірмалогіі: «Такожде поем за повечерие и за полунощницу. Точиию по «Честнейшую» и по «Молитвами святых отец» на кийждо отпуст глаголем «Христос воскресе» трижды».
Парадак спеваў «вкупе» трэцяй і шостай гадзіны наступны: пасля выгаласу на трэцяй гадзіне «Малітвамі святых айцоў нашых» хор спявае «Амінь» і трапар Вялікадня тройчы. Гэтым заканчваецца трэцяя гадзіна. І далей хор спявае тройчы трапар Вялікадня, пачынаючы шостую гадзіну. Пасля выгаласу свяшчэнніка на шостай гадзіне «Малітвамі святых айцоў нашых» хор таксама спявае «Амінь» і трапар Вялікадня тройчы, пасля чаго адразу пачынаецца Бажэственная літургія. Такім жа чынам бывае і пераход ад дзявятай гадзіны да вячэрні.
Варта заўважыць, што Тыпікон і Цвятная Трыёдзь прыводзяць тэкст велікоднага адпусту ўтрані і ўказваюць, што гэты ж адпуст прамаўляецца на літургіі, на вячэрні і на малебне, але не кажуць, які адпуст павінен быць на першай гадзіне. Некаторыя дапаможнікі па літургіцы ўказвалі прамаўляць і на першай гадзіне той жа адпуст[11]. «Богаслужэбныя ўказанні» з 1949 г. па 1955 г., верагодна, меркавалі таксама гэты адпуст, паколькі, прыводзячы яго ў канцы ўтрані, дадавалі: «Такі адпуст на ўсіх велікодных службах»[12]. Аднак паколькі на працягу ўсяго года адпуст першай гадзіны адрозніваецца ад адпусту ўтрані, а Тыпікон указвае прамаўляць гэты адпуст толькі на літургіі, вячэрні і малебне, то лагічна выказаць здагадку, што на першай гадзіне ён павінен быць іншым. Паколькі ж тэкст яго не пазначаны, то, такім чынам, гэта звычайны нядзельны малы адпуст: «Уваскрэслы з мёртвых Хрыстос, ісцінны Бог наш, малітвамі Прачыстае Свае Маці, прападобных і баганосных айцоў нашых і ўсіх святых няхай памілуе і спасе нас, бо Ён Добры і Чалавекалюбны». Такі адпуст указаны ў «Богаслужэбных указаннях» з 1956 па 1958 гг., а таксама ў сучасных богаслужэбных указаннях, пачынаючы з 1997 года. Пасля гэтага адпусту, які прамаўляецца пасля першай гадзіны, павячэр'я і паўночніцы, трохразовага прывітання, якое бывае ў канцы ўтрані, літургіі, вячэрні і малебна быць не павінна.
Яшчэ адзін важны момант: на Светлай сядміцы адпуст першай гадзіны, павячэр'я і паўночніцы, згодна з Тыпіконам, здзяйсняецца без Крыжа, у адрозненне ад велікоднага адпусту ўтрані, літургіі, вячэрні і малебна, дзе Крыж ўжываецца. «Богаслужэбныя ўказанні» з 1949 г. па 1955 г. пра гэта не пісалі нічога, у 1956, 1957 і 1958 гг. указвалі абсалютна канкрэтна: «Іерэй (без Крыжа і без трохразовага прывітання) прамаўляе адпуст нядзельны «Уваскрэслы з мёртвых...»[13]. Прамаўляць малы нядзельны адпуст у канцы першай гадзіны без Крыжа прадпісвалі і «Богаслужэбныя ўказанні на 1997 год»[14]. Але пачынаючы з 1998 г. «Богаслужэбныя ўказанні» сталі прадпісваць ўжыванне Крыжа на адпусце велікоднай гадзіны, ніяк не патлумачыўшы гэтыя перамены. Сучасныя «Богаслужэбныя ўказанні», пачынаючы з 2007 г., кажучы пра адпуст першай гадзіны на Светлай сядміцы, у дужках заўважаюць: «Па традыцыі, з Крыжам»[15]. На прыходах і ў манастырах практыка розная, паколькі адны свяшчэннікі кіруюцца «Богаслужэбнымі ўказаннямі», іншыя — «Настольнай кнігай свяшчэннаслужыцеля», дзе прадпісваецца здзяйсняць адпуст велікоднай гадзіны без Крыжа[16], а трэція зазіраюць у Тыпікон, што, вядома, надзейней за ўсё. Называць традыцыяй тую практыку, якая склалася ў апошнія дзесяцігоддзі, калі многія свяшчэннаслужыцелі рукапалагаліся без спецыяльнай адукацыі, вельмі сумнеўна. Яе можна ахарактарызаваць наступнай фразай Тыпікона: «Сие от своего неразумия, а не по церковному уставу» (раздзел 58).
Такім чынам, згодна з цяпер дзеючым царкоўным Уставам, першая гадзіна на ўтрані Святой Пасхі і ва ўсю Светлую сядміцу пачынаецца без выгаласу свяшчэнніка і пасля яе павінен быць адпуст без Крыжа. Пасля 3, 6 і 9 гадзіны адпустаў быць не павінна.
Протаіерэй Сергій Гардун (1959-2022), кандыдат багаслоўя, першы прарэктар Інстытута тэалогіі БДУ, прафесар Мінскіх духоўных акадэміі і семінарыі
[1] Гл., напрыклад, «Богослужебные указания на 2016 год». — М., 2015, с.326.
[2] Настольная книга священнослужителя. Том 4. — М.,1983, с. 572.
[3] Розанов Василий. Богослужебный устав Православной Церкви. — М. 1998, сс. 558-559.
[4] Никольский Константин, протоиерей. «Пособие к изучению устава Богослужения Православной Церкви». — СПб., 1900, с. 359.
[5] Иоанн (Маслов), архимандрит. Практическое Руководство для священно-церковнослужителей при совершении богослужений в двунадесятые праздники, дни Постной и Цветной Триоди, — с. 276.
[6] Иоанн (Маслов), схиархимандрит. Лекции по литургике. — М., 2002, с. 280.
[7] Иоанн (Маслов), архимандрит. Практическое Руководство для священно-церковнослужителей при совершении богослужений в двунадесятые праздники, дни Постной и Цветной Триоди, — с. 276.
[8] Иоанн (Маслов), схиархимандрит. Лекции по литургике. — М., 2002, с. 280.
[9] [9] Иоанн (Маслов), архимандрит. Практическое Руководство для священно-церковнослужителей при совершении богослужений в двунадесятые праздники, дни Постной и Цветной Триоди, — с.277; Иоанн (Маслов), схиархимандрит. Лекции по литургике. — М., 2002, с. 280.
[10] Кашкин, Алексей. Устав православного богослужения. — Саратов, 2018, с. 342.
[11] Иоанн (Маслов), архимандрит. Практическое Руководство для священно-церковнослужителей при совершении богослужений в двунадесятые праздники, дни Постной и Цветной Триоди, — с.277; Иоанн (Маслов), схиархимандрит. Лекции по литургике. — М., 2002, с. 280.
[12] Гл., напрыклад, «Богослужебные указания на 1949 год». — с. 100.
[13] «Богослужебные указания на 1956 год», — с. 153.
«Богослужебные указания на 1957 год», — с. 150.
«Богослужебные указания на 1958 год», — с. 121.
[14] «Богослужебные указания на 1997 год», — с. 170.
[15] «Богослужебные указания на 2007 год», — с. 244.
[16] Настольная книга священнослужителя. Том 4. — М., 1983, с. 572.
